رویکرد اصلی در مسئولیت مدنی رویکرد عینی گراست، یعنی زیان صرف‌نظر از شخصیت عامل زیان و انگیزه‌های وی و اراده‌ی او باید جبران شود. گاه اما برخلاف این رویکرد کلی و به صورت استثنایی، به انگیزه‌ی عامل زیان نیز توجه می‌شود؛ آنجا که عامل زیان با انگیزه خیرخواهی اقدام کرده و در این مسیر اتفاقاً به دیگری آسیب می‌رساند. در این موارد، چه در فقه و چه در حقوق موضوعه تلاش شده تا از کسی که در مقام احسان برآمده حمایت شود. برای این حمایت قاعده احسان استنباط شده است. قاعده احسان بدین معنا است که هرگاه شخصی در جهت خیرخواهی و یاری رساندن به دیگران، یا سودرسانی و دفع زیان از دیگری اقدامی انجام دهد و بدین وسیله سبب ورود خسارتی به دیگران شود، مسؤولیتی نخواهد داشت.
چرایی این سخن را باید در این نکته جست‌وجو کرد که نظام حقوقی باید به اشخاص نیکوکار تا حد معقول یارانه بپردازد و آن‌ها را با وجود تحقق شرایط مسئولیت از جبران زیان مصون دارد. در واقع، معافیت این دسته اشخاص از مسئولیت، بهایی است که اجتماع باید در قبال حسن نیت و خیرخواهی بپردازد. برای توجیه قاعده‌ی احسان به مبانی مختلفی استناد شده است، از جمله حمایت از قصد محسن یا واهب، رضایت ضمنی زیان‌دیده، پذیرش ارادی خطر، نفی مفهوم تقصیر و نظم عمومی. با این حال، به نظر می‌رسد نیازی به مبانی دیگر برای توجیه احسان نیست. احسان خود آن‌قدر اهمیت دارد که می‌توان از آن به عنوان یک قاعده‌ی مستقل یاد کرد و نباید آن را با نهادهای دیگر مقایسه کرد.
در واقع، در شرایط احسان و لزوم وجود یا عدم وجود عناصر سه‌گانه نیت، عمل خیرخواهانه و نتیجه مطلوب اختلاف وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد هرگاه شخص کار نوعاً خیرخواهانه انجام دهد می‌تواند به قاعده احسان استناد کند، چه‌کار نوعاً خیرخواهانه اماره وجود نیت خیرخواهانه نیز هست و در این راستا نیازی به تحقق نتیجه مطلوب نیز نیست. ناگفته نماند که ورود ضرر در اقدامات محسنانه نیز امری اجتناب‌ناپذیر است و اثر احسان این است که زیان وارده گاه به مخاطب احسان و در برخی مواقع به شخص ثالث وارد می‌شود که این اثر بر مسئولیت محسن با فروض متفاوتی همراه است. در پژوهش پیش‌رو، به مطالعه قاعده‌ی احسان در نظام‌های حقوق اسلام، ایران و آمریکا پرداخته خواهد شد.
کلیدواژه: احسان، مسئولیت مدنی، تقصیر، قصد، فقه، حقوق آمریکا، حقوق ایران
ارجاع: خانجانی معاف، مینا (1395) مطالعه تطبیقی نقش احسان در مسئولیت مدنی در فقه، حقوق ایران و امریکا، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و فرهنگ
